GRDELICA
Grdelica je naselјe na sredini puta Niš – Vranje, na ulazu u Grdeličku klisuru, koji povezuje leskovačku i vranjsku kotlinu, na ušću Kozaračke reke u Južnu Moravu, na dvadesetak kilometara južno od Leskovca.
Prvi zvanični dokumenti u kojima se pominje naselјe Grdelica su: turski defter (popisna lista) iz 1516, u kome se navodi da naselјe teritorijalno pripada nahiji Glubočica sa svim poreskim obavezama i “idžmaldefter” iz 1584. godine, kada je selo proglašeno “derbendom”, odnosno jednim od sela na dvema komunikacijama: Solaničkom putu kroz Grdeličku klisuru i Pirotskom putu uz rečnu dolinu Kozaračke reke.
Polazeći od ova dva deftera možemo sa sigurnošću tvrditi da je selo u vreme pada pod tursku vlast, u proleće 1455. godine, nosilo ime Grdelica. U popisu srednjovekovnih sela nema Grdelice, kao što nema imena grada Grdelice među gradovima podignutim posle 1372. godine, po naređenju kneza Lazara, kao utrđenja za obezbeđenje jugoistočne granice Kneževine. Možda je grad pod imenom Grdelica mogao da bude obnovlјen u vreme srpske Despotovine (1402-1459).
Prema legendi grad je građen na brdu iznad ušća Kozaračke reke u Južnu Moravu, kao utvrđenje za odbranu od neprijatelјa. Ime je, verovatno dobio po Jelici, Jeleni, Jeli, ženi despota Stevana Lazarevića.
Kada je despot Stevan Lazarević postigao dogovor sa sultanom Mehmedom I o razgraničenju, po kome je jugoistočna Srbija do Trna i Ćustendila pripla Despotovini, despot je dobro znao da to primirje neće dugo trajati, pa je pripremao zemlјu za odbranu. U okviru tih priprema je i izgradnja grada – tvrđave koji je po despini Jeleni, ženi despota Stevana Lazarevića, verovatno, dobio ime Grad – Jelica, odnosno Grdelica.
Ima i drugih legendi o imenu Grdelice, ali smo se mi opredelili za ovu, jer, po našem mišlјenju, ona je najbliža istorijskoj istini.
Blagodareći svom geografskom položaju Grdelica je uvek bila važan komunikacioni centar, kroz koju je tekao život u pravcu sever – jug i obratno.
Društveni život u Grdelici i okolini pre i za . vreme Turaka razvijao se u uslovima koji su više ili manje bili jednaki za čitavo Južno Pomoravlјe, pa i za mnogo veće područje.
Sredinom 19. veka Grdelica je imala oko desetak kuća, dok su ostala okolna sela, koja su pripadala području Grdelice, imala daleko više domaćinstava. Iz popisa izvršenog 1861. godine uočava se da su najrazvijenija bila planinska naselјa, jer su, najverovatnije, stanovnici naselјavali zabačenije predele zbog istorijsko – političkih prilika i teških društveno – ekonomskih odnosa, koji su za vreme Turaka vladali.
Sa dolaskom Turaka razvio se na našim prostorima nov način saobraćaja, odnosno kiridžijski prenos robe, pa se Grdelica na tako prometnom putu, kroz Grdeličku klisuru, razvija, pre svega, kao trgovačko naselјe. Međutim, zbog velike hajdučije, teških društvenopolitičkih prilika i nesigurnosti putovanja, više od jednog veka, bio je obustavlјen saobraćaj kroz Klisuru.
No, potrebe za razvojem trgovine i zanatstva za htevale su podizanje hanova, usputnih “stanica” za odmor i prenoćište, ne samo za lјude već i za ostali deo karavana. Tako je do kraja 18. veka u Grdeličkoj klisuri podignuto dvadesetak hanova, od kojih su najpoznatiji: Dedobarski han u Grdelici, Bunibrodski ančiki han u Leskovcu i han vladike Pajsija u Vladičinom Hanu.
Hanovi izgrađeni u Grdelici i okolini odigrali su svoju ulogu, ne samo kao prihvatilišta i nužna usputna svratišta, već i kao pravi građevinski objekti oko kojih su se, vremenom, razvijala naselјa. Hanovi su istovremeno služili kao pijačna središta i trgovi za okolni svet koji je dolazio u dolinu Morave da bi trgovao. Uz sve ovo grdelički hanovi bili su dobrodošli putujućim trgovcima i preprodavcima, kao i profesionalnim kiridžijama i karavanima. Sitna trgovina i prodaja voća, pića, stoke i stočnih proizvoda, predmeta domaće radinosti i bezbroj drugih sitnica, privlačila je lјude u Grdelicu. Sa razvojem trgovine razvijaju se i zanati, kao: potkivački, kolarski, kovački, samardžijski, papudžijski, obućarski, pekarski i drugi. Tu su još i vunovlačarski, kožuharski i svi drugi koji su bili potrebni za uspešno razvijanje tekstilne industrije, koja će uslediti neposredno posle oslobođenja od Turaka (1878).
Velika potražnja gajtana, koji se nabavlјao jedno vreme iz Bugarske, inspirisala je leskovačke i grdeličke trgovce da, poput onih u Strojkovcu i Vučju, izgrade gajtanare u Kozaru i Grdelici, koje su u novije vreme prerasle u prave tekstilne fabrike.
Sredinom 19. veka u Grdelicu su sve više navraćali putnici – trgovci, putujući za Solun, koji su usput obaveštavali narod i o događajima u ostalim krajevima Srbije pod turskom vlašću. Takvi lјudi uticali su na stvaranje revolucionarnog raspoloženja kod omladine, koja je, iako surovo progonjena, svemu tome prkosila.
Ratovi za oslobođenje od Turaka (1875-1878) doneli su slobodu i Grdelici, koja je, od 1878. godine, počela intenzivnije da se razvija u političkom, ekonomskom i kulturno – prosvetnom pogledu.
Autor teksta: Prof. dr Stojan Cenić